Door Andrea Fella
Denken is een natuurlijke taak van onze geest. Een andere taak van de geest is om gewaar te zijn (opmerkzaam te zijn). De geest doet zijn werk: het produceren van gedachten en emoties, en de geest kan ook gedachten en emoties opmerken. Aangezien de geest zowel gedachten produceert als gewaar is, denken we soms misschien dat beide dingen niet tegelijk kunnen gebeuren. We geloven dat als ik denk, dan kan ik niet opmerkzaam zijn. Maar het is mogelijk om opmerkzaam te zijn tijdens denken.
Denken is geconditioneerd
Meestal kunnen we er niet voor kiezen om te stoppen met denken. Denken is een geconditioneerd fenomeen. Toch kunnen we de condities ontwikkelen die het aantal gedachten in de geest verminderd, meditatie is een van deze condities. En zelfs als gedachten blijven opkomen kunnen we leren om opmerkzaam te zijn op gedachten. Gewaar zijn van denken is in het bijzonder ondersteunend voor het dagelijks leven. Als we het idee hebben dat we niet opmerkzaam kunnen zijn tijdens denken, dan zijn grote delen van ons dagelijks leven buiten het bereik van opmerkzaamheid.
Het eerste om te herkennen, wanneer we opmerken dat we denken, is: dit is de geest die zijn werk doet. Een gedachte is slechts een gedachte. We kunnen simpelweg gewaar zijn dat er denken is. Met deze simpele herkenning worden we ons bewust van de natuurlijk functie van de geest: de geest denkt.
Het huidige moment
Gedachten komen op in het huidige moment. Gedachten over het verleden zijn niet echt in het verleden. Ze gebeuren in het nu, in het huidige moment. Gedachten over de toekomst zijn niet echt in de toekomst. Ze komen nu op, in het huidige moment. Soms kunnen we inzien dat een gedachte slechts een fenomeen is in het nu, maar het is gemakkelijk om meegesleept te worden door de inhoud van gedachten. Gedachten lijken hun eigen wereld te scheppen en dan verplaatsen we ons naar die nieuwe wereld. Het is een bel van zinsbegoocheling. We hebben de gewoonte om ons naar die bel van gedachten te verplaatsen en opmerkzaamheid te verliezen. Echter, het is niet nodig om opmerkzaamheid te verliezen als we denken.
We kunnen gewaar zijn van denken en tegelijk de inhoud van de gedachten kennen. Als we aan het mediteren zijn hebben we soms de optie om de inhoud opzij te zetten, het gewoon te laten gaan. Er zijn echter ook momenten in onze dag dat we moeten denken; dit is deel van hoe we functioneren als mensen! Dus soms kan het helpend zijn om de inhoud van gedachten te erkennen.
Mijn leraar Sayadaw U Tejaniya heeft een suggestie voor het onderzoeken van gewaar zijn van denken tijdens het dagelijks leven: laat 50% van de aandacht verbonden zijn aan de inhoud van de gedachte en wat er gebeurt met betrekking tot die inhoud, en laat 50% van de aandacht verbonden zijn met hoe de gedachten ons beïnvloeden. Er is een gedachte en er is het effect van de gedachte; we kunnen gewaar zijn van beiden.
Wees nieuwsgierig
Tijdens meditatie zijn we soms in staat om afstand te nemen van de inhoud van gedachten, we kunnen ze aan de kant te zetten, maar soms hebben we er niet zoveel controle over en gaan de gedachten gewoon door. Als dat gebeurt kunnen we, in plaats van gefrustreerd te raken en geforceerd proberen de gedachten te stoppen, nieuwsgierig worden naar welke invloed de gedachten hebben op ons, in dit hier en nu. We kunnen onszelf de vragen stellen: hoe beïnvloedt denken het hart, de geest en het lichaam? Creëert het denken spanning? Zijn er lichamelijke indrukken? Komen er emoties op? Het onderzoeken welke invloed gedachten op ons hebben is een verbreding van gewaarzijn. We drukken de gedachten niet weg, maar we onderzoeken onze ervaring op een verruimende manier: hoe zijn deze gedachten mij aan het beïnvloeden?
Soms kunnen gedachten krachtig zijn en som lijkt het dan onmogelijk om er opmerkzaam op te zijn, of zelfs maar opmerkzaam te zijn op hoe ze ons beïnvloeden. Als je merkt dat je in de inhoud van de gedachten opgaat zodra je probeert opmerkzaam te zijn op denken dan is het een goed moment om je aandacht ergens anders op te richten. Misschien op een duidelijke fysieke ervaring waarop je enigszins gemakkelijk opmerkzaam kunt blijven.
Als de gedachten erg emotioneel geladen zijn is het misschien niet zo helpend om op je adem te focussen. Aangezien de adem vaak beïnvloed wordt door sterke emoties zal aandacht aan de adem geven je mogelijk in de greep van de emoties en gedachten brengen. Kies dan een andere fysieke ervaring. Gewaar zijn van zien of horen kan helpend zijn, of misschien gewaar zijn van een duidelijke fysieke ervaring verder weg van het voelende deel van het lichaam, bijvoorbeeld de handen of voeten.
Denken 'gebeurt'
Als de inhoud van gedachten niet zo sterk is is, in plaats van je te richten op de inhoud van de gedachten, het opmerken ‘denken gebeurt’ een helpende manier om gewaar te zijn van denken. Ik noem dit soms het opmerken van de ‘modaliteit’ van de gedachten. Er zijn vele verschillende manieren waarop de geest denkt: bijvoorbeeld in beelden, of alsof je tegen jezelf aan het praten bent, of alsof je dingen hoort, zoals het luisteren naar een radio. Denken kan zich ook uiten in een kinesthetisch gevoel in het lichaam. Soms vind ik het helpend om een stille mentale notitie rond de modaliteit te gebruiken. Bijvoorbeeld, als gedachten zich uit middels beelden dan gebruik ik de mentale notitie zien. Ik weet dat ik niet echt visueel iets zie, maar het is een manier om de wijze waarop de geest gewaar is van gedachten te erkennen. Er is zien. Of: er is horen. Een mentale notitie gebruiken die de modaliteit erkent in plaats van de inhoud kan ons helpen om gemakkelijker gewaar te zijn van denken.
Voordat je aanneemt dat het niet mogelijk is om opmerkzaam te zijn op gedachten, hou een speelse houding aan, eentje van experimenteren en onderzoeken. Vaker dan we denken kunnen we gewaar zijn van denken.
© Andrea Fella 2019. Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in de nieuwsbrief van het Insight Retreat Center editie ‘winter-spring 2019’. Met toestemming vertaald vanuit het Engels door Marjolein Janssen.
